تغییرات غلظت، تجمع و تخصیص فسفر در چند گونه‌ زراعی و علف‌هرز خانواده گندمیان در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک

سابقه و هدف: فسفر بعد از نیتروژن مهم‌ترین عنصر غذایی محدودکنندۀ عملکرد گیاهان زراعی به‌ویژه در خاک‌های اسیدی و قلیایی است. مطالعات گسترده حاکی از وجود تنوع ژنتیکی قابل توجه از نظر کارآیی جذب و استفاده از فسفر در گیاهان می‌باشد که با غلظت، تجمع و تخصیص فسفر به بخش‌های مختلف بوته مرتبط است. استفاده از این تنوع برای بهبود و عملکرد گیاهان زراعی و همچنین کاهش نیاز به مصرف کودهای فسفره به‌ویژه در خاک‌های کم‌فسفر توجه محققان را در سال‌های اخیر جلب کرده است. از این‌رو، مطالعۀ حاضر به‌منظور بررسی تغییرات غلظت، تجمع و تخصیص فسفر به بخش‌های مختلف بوته در تعدادی از گونه‌های مهم زراعی و هرز خانواده گندمیان انجام شد. مواد و روش‌ها: این آزمایش در سال زراعی 95-1394 در قالب طرح کاملاً تصادفی به‌صورت فاکتوریل با سه تکرار در پردیس جدید دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در خاکی با مقدار فسفر قابل استفاده بسیار کم (85/4 میلی‌گرم در کیلوگرم) اجرا شد. در این مطالعه گلدانی، شش گونه زراعی و هرز از خانواده گندمیان شامل گندم دوروم، جو معمولی، جو لخت، چاودم، یولاف وحشی و علف‌خونی در دو شرایط عدم مصرف و مصرف کودهای شیمیایی به مقدار توصیه شده مورد بررسی قرار گرفتند. در مرحلۀ رسیدگی فیزیولوژیک غلظت فسفر به‌تفکیک اندام‌ (ریشه، ساقه (شامل ساقه، غلاف برگ‌ها و گل‌آذین به‌غیر از دانه)، برگ و دانه) اندازه‌گیری و تجمع و ضرایب تخصیص فسفر با استفاده از داده‌های غلظت فسفر و وزن خشک اندام‌ها محاسبه شد. یافته‌ها: نتایج تجزیه واریانس نشان داد که در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک اثر ژنوتیپ، کود‌دهی و اثر متقابل آن‌ها بر مقدار فسفر تجمع‌یافته در تمام بخش‌های بوته شامل ریشه، برگ، ساقه، دانه، بخش هوایی و کل بوته معنی‌دار بود. میانگین مقدار فسفر کل بوته در گونه‌ها در شرایط کوددهی افزایش 2/4 برابری نسبت به شرایط عدم مصرف کود داشت. در شرایط کوددهی اختلافات زیادی بین گونه‌های مورد بررسی از نظر مقدار فسفر تجمع یافته در بخش‌های مختلف و کل بوته وجود داشت در حالی که در شرایط عدم کوددهی بین گونه‌های مورد بررسی از نظر مقدار فسفر تجمع یافته در هیچ‌یک از بخش‌های بوته و کل بوته اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد. تغییرات مقدار فسفر در گونه‌های مورد بررسی ناشی از تغییرات اجزای تعیین‌کنندۀ آن یعنی مقدار مادۀ خشک و غلظت فسفر بوده است. اگر چه مقدار مادۀ خشک و غلظت فسفر در تمام بخش‌های گیاه به‌طور معنی‌داری (p=0.01) تحت تأثیر فاکتورهای آزمایش و در بیشتر موارد تحت تأثیر متقابل این فاکتورها قرار گرفت، اما میزان تغییرات مقدار مادۀ خشک و در نتیجه سهم آن از تغییرات مقدار فسفر بیشتر از غلظت فسفر بود. از کل فسفر جذب شده، در شرایط عدم مصرف کود 6/59 درصد و در شرایط مصرف کود 0/49 درصد به دانه‌ اختصاص یافت. میانیگین تخصیص فسفر به دانه در کل گونه‌ها 3/54 درصد، در گونه‌های زراعی 1/64 و در دو گونۀ هرز 7/34 بود. بر اساس این نتایج، میانگین تخصیص فسفر جذب شده به بخش رویشی گیاه در کل گونه‌ها 7/45 درصد بوده است. نتیجه‌گیری: یافته‌های این مطالعه نشان‌ داد که تجمع فسفر و به‌دنبال آن غلظت و ضرایب تخصیص فسفر به بخش‌های مختلف بوته در مرحلۀ رسیدگی فیزیولوژیک به‌شدت تحت تأثیر کوددهی و ژنوتیپ و اثرات متقابل این دو فاکتور قرار گرفتند. تغییرات بیشتر تجمع فسفر را می‌توان به وابستگی آن به تغییرات مقدار ماده خشک و غلظت فسفر نسبت داد. نتایج به‌دست آمده حاکی از تنوع بسیار کم گونه‌های مورد مطالعه به لحاظ تجمع فسفر در شرایط محیطی فقیر از نظر فسفر قابل استفاده خاک در مقایسه با شرایط کوددهی بود که نشانه‌ای از تشابه این گونه‌ها از نظر تحمل کمبود فسفر و از سوی دیگر نشانۀ پاسخگویی متفاوت گونه‌ها به مصرف کود فسفره است.